سامانه شناسنامه‌ای

مهندس کورش زعیم

پیش از اینکه پرجمعیت‌تر شویم، گسترده‌تر شویم، مرفه‌تر شویم و مدرن‌تر شویم، باید انبار گردانی کنیم. در این انبارگردانی آنچه را که داریم شناسایی می‌کنیم، ارزیابی می‌کنیم، پاکسازی می‌کنیم، سپس آن‌ها را در جایی مناسب و معین می‌چینیم، شماره‌گذاری می‌کنیم و برایشان شناسنامه تهیه می‌کنیم. پس از انجام این کار، کمبودهایمان هم آشكار خواهد شد. آنگاه نخست به جبران کمبودها و سپس به نوسازی و نوین‌سازی و گسترش می‌پردازیم.

ایران، نسبت به مساحت و درآمد ملی، یکی از فقیرترین کشورهای جهان در زمینه راه‌های ارتباطی زمینی است. البته این صنعت در مورد راه‌های آهن و هوایی و دریایی نیز صدق می‌کند، اما در اینجا با راه‌های زمینی کار داریم. با برنامه‌ای که برای گسترش شبکه راه‌های کشور در برنامه پنجساله جاری پیش‌بینی شده، پنجاه سال طول خواهد کشید تا آنچه امروز برای رفع نیاز و آمادگی گسترش و رونق اقتصادی لازم داریم به دست آوریم. در این نوشته، افزون بر سامانه شناسنامه‌ای، روشی برای تأمین بودجه پیشنهاد شده که شاید بتواند این امکان را به وجود آورد که اين مهم در طی ده سال انجام گیرد و اوضاع شبکه جاده‌ای بهبود یابد.

هدف از گسترش راه‌های زمینی، از لحاظ کیفیت و کمیت، بایستی پاسخ به نیازمندی‌های زیر باشد.

آ – رده‌بندی راه‌ها

برای تهیه شناسنامه، راه‌ها باید رده‌بندی شوند. این رده‌بندی و در پی آن شماره‌گذاری باید اطلاعات کافی درباره هر قطعه راه، جای آن، جهت آن، نوع آن، مالکیت و مسئولیت نگهداری، مرمت و حراست آن به ما بدهد. برای سهولت در احداث و نگهداری راه‌ها، در این سیستم، اداره‌های کل راه استان‌ها کلاً مستقل خواهند بود. از نظر بودجه و استخدامی زیر پوشش استان‌ها و از نظر هماهنگی در طرح و کیفیت نگهداری زیر نظارت وزارت راه در تهران اداره خواهند شد.

1ـ آزادراه‌ها

آزادراه را نباید با بزرگراه اشتباه کنیم. بزرگراه هر جاده‌ایست که بیش از دو باند برای رفت و آمد داشته باشد، حتی‌المقدور تقاطع با راه‌های فرعی نداشته باشد، حتی‌المقدور تقاطع آن با راه‌های دیگر عمودی نباشد بلکه انشعابی باشد و بین باندهای رفت و آمد جان‌پناه یا فاصله‌های ایمنی منظور گردد.

آزادراه بزرگراهی است که وسائط نقلیه مجبور نباشند در مسیر خود به هیچ وجه از سرعتی که برای باند مورد استفاده آن‌ها تعیین شده بکاهند. بنابراین، هیچ تقاطع مگر به صورت انشعابی نخواهند داشت و فاصله یا جانپناه ميان دو سمت آزادراه باید بتواند از تجاوز یک وسیله نقلیه به باندهای سمت مخالف جلوگیری کند.

شاه‌راه‌ها راه‌هایی هستند که نقاط استراتژیک، بندرها و شهرهای بزرگ را به هم پيوند می‌دهند. اکنون همه شاه‌راه‌های کشور جاده آسفالفته درجه یک هستند. این شاه‌راه‌ها همه باید تبدیل به آزاد‌راه شوند. تراکم کل راه‌های درجه یک تا راههاي روستایی کشور اکنون کمتر از 7 کیلومتر در هر صد کیلومتر مربع است که سه کیلومتر آن در طی 13 سال گذشته ساخته شده و اکثریت آن راه‌های خاکی روستایی است که بیشتر ماه‌های سال غیرقابل استفاده‌اند و هر سال باید بازسازی شوند. تراکم لازم در کشور ما دست کم 40 کیلومتر در هر صد کیلومتر مربع است. در برنامه پنجساله آینده 12000 کیلومتر راه روستایی تا آزاد‌راه پش‌بینی شده که نسبت به نیاز کشور نزدیک به صفر است. کشور ما دست کم به 16000 کیلومتر آزادراه نیاز دارد که حدود 2 درصد آن ساخته شده است.

شبکه آزادراه‌های کشور باید كمينه نیاز ارتباطی کشور را که پيوند همه شهرهای مهم و مراکز استان‌ها و بندرها و فرودگاه‌های بین‌المللی است تأمین نماید.

افزون بر آن، شبکه آزادراه‌ها شاهراه‌های جابجایی نظامی را تشکیل می‌دهند و باید همه پایگاه‌های نظامی به ویژه پادگانهاي زرهی را به هم و به حاشیه مرزی مرتبط کنند. ورود و صدور و توزیع کالا عمدتاً از طریق ازادراه انجام می‌شود. راه‌های ترانزیت کشور نیز باید آزادراه باشند.

به این ترتیب، تقریباً همه راه‌های آسفالته درجه یک کنونی کشور بایستی تبدیل به آزادراه شوند یا آزادراه در آن مسیرها ساخته شود. چند رشته از این راه‌ها بایستی سراسری شوند. مانند راه کناره شمالی که باید از سرخس تاآستارا امتداد داشته باشد و یک آزادراه در کناره خلیج فارس از چابهار تا خرم‌شهر کشیده شود. در نگاره 1 (نقشه ایران) شکل تقریبی شبکه آزادراهی لازم برای کشور نشان داده شده است. این شبکه را می‌توان در طول ده سال به وجود آود. هر چند که بحث اینكه چگونه می‌توان این کار را کرد را به مقاله دیگری موکول می‌کنیم. چند پیشنهاد در زیر خلاصه می‌شود:

1.        پس از طراحي و انجام نقشه‌برداری و تأمین زمین، در مرحله اول تنها یک سمت از باندهای رفت و آمد بزرگ‌راه ساخته شود و در سمت دیگر، جاده آسفالته موجود برقرار بماند. به این ترتیب با بودجه کوتاه مدت کمتر، طول بیشتری از «نیمه» بقیه بودجه می‌توان به تدریج سمت دیگر آزادراه را ساخت و شبکه را تکمیل کرد.

2.        برخي آزادراهها به شرکت‌های پیمانکاری و سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی، هر کدام به تنهایی یا با مشارکت هم، اجاره داده شود که قطعه‌های مورد علاقه خود را بسازند و برای مدت محدودی  که برای آن‌ها سودآور باشد و تضمین بازگشت سرمایه را بکند از آزادراه به صورت اخذ حق تردد بهره‌برداری کنند.  

3.        فروش اوراق قرضه ملی فقط به منظور احداث بزرگراه‌ها با سود مناسب، به شرط اینکه بتوان مردم را قانع کرد که پول آن‌ها حیف و میل نخواهد شد و با امانت و صرفه‌جویی به مصرف خواهد رسید.

2ـ راه‌های درجه یک کشور

راه‌های درجه یک آسفالته همین راه‌هایی هستند که اکنون شریان ترابری و ارتباطی کشور را تشکیل می‌دهند. پس از تبدیل راه‌های ترابری اصلی به بزرگ‌راه راه‌های درجه یک کشوری باید همه شهرها و همه مراکز بخش‌ها و فرمانداری‌ها و فرودگاه‌ها و بندرهای کوچک و بزرگ را به هم پيوند دهند و در نزدیک‌ترین نقطه تقاطع بار خود را تحویل سامنه بزرگ‌راه‌ها بدهند. ویژگی این راه‌ها این  است که سراسری هستند نه متقاطع.

اکنون بیش از نیمی از اینگونه راه‌ها در نیمه باختری کشور راه‌های شنی (درجه 3) هستند. در نیمه خاوری کشور این درصد بیش از هشتاد به نظر می‌رسد، با توجه به این واقعیت که بسیاری از راه‌هایی که در روی نقشه‌ها درجه یک آسفالته نشان داده شده، به سبب عدم مرمت کیفیتی بدتر از راه‌های شنی دارند.

طبق این سیستم، مالکیت و مسئولیت راه‌های کشوری مربوط به وزارت راه و دولت مرکزی است و از این لحاظ تفاوتی با بزرگ‌راه ندارد.  

3ـ راه‌های استانی

راه‌های استانی راه‌های آسفالته درجه یک یا درجه 2 (بسته به پهنای باند‌های راه) هستند که از سوی استانداری‌ها احداث و نگهداری می‌شوند. این راه‌ها همه شهرها و روستا‌های استان را به هم مرتبط می‌کنند و در نزدیک‌ترین تقاطع به راه‌های سراسري کشور یا بزرگ‌راه‌ها متصل می‌شوند. هنگام احداث راه‌های کشوری که سراسری‌اند تعدادی شهرهای کوچک ممکن است برای جلوگیری از پرپیچ و خم شدن راه از مسیر دور بمانند. راه‌های استانی باید این کمبود را جبران کنند. هیچ روستایی نباید از دسترسی به یک جاده آسفالته چهار فصل محروم بماند.

استانداری‌ها می‌توانند بسیاری از این راه‌ها را با کمک اهالی یا صنایع محلي که از آن‌ها بهره می‌گیرند احداث کنند، یا با فروش اوراق قرضه دراز مدت و کم بهره برای تکمیل بودجه خود و تسریع در ساخت از مردم استان خود کمک بگیرند. تجربه دهه‌های اخیر ثابت کرده که اگر به مردم دروغ گفته نشود و مطمئن باشند پولشان حیف و میل نخواهد شد و به مصارف عام‌المنفعه خواهد رسید، از این گونه وام دادن‌ها استقبال خواهد کرد. تشکیلات راه‌سازی استان‌ها می‌توانند با تشکیل یک هیئت امناء از اشخاص سرشناس و بی‌نیاز جامعه که مورد بدگمانی نباشند و با کمک مالی مردم کار چند دهه را در یک دهه انجام دهند.

4ـ راه‌های روستایی

باید در اینجا توجه داد که، برخلاف برداشت رایج، منظور از راه روستایی جاده خاکی یا شنی نیست. راه‌های روستایی راه‌های آسفالته‌ای هستند که همه روستاها را در یک منطقه یا بخش به هم و آن‌ها را به شبکه جاده‌های استانی و کشوری مرتبط می‌کنند. بسیاری از راه‌های روستایی به علت بن‌بست بودن روستا، از جاده اصلی استانی یا کشوری (ولی نه از بزرگ‌راه‌ها) منشعب می‌شوند. در طراحی این گونه راه‌ها باید دقت کرد که راه‌های روستایی به هیچ وجه یا بزرگ‌راه‌ها و حتی‌المقدور با جاده‌های سراسری کشوری تقاطع نداشته باشند. زیرا روی راه‌های روستایی غالباً تراکتور، وانت های پربار، موتور، گاری و امثال آن رفت و آمد ميكنند و تقاطع با یک شاه‌راه ایجاد اختلال در ترافیک جاده اصلی و احتمالاً تصادفات خطرناک خواهد کرد.

5ـ راه‌های خاکی

راه‌های خاکی یا شنی که ممکن است در برخی نقاط فصلی باشند، راه‌هایی‌ هستند که برای مقاصد ویژه ساخته می‌شوند و ترافیک دائمی ندارند. جاده‌های جنگلبانی، راه‌های بازرسی خطوط لوله‌، راه‌های دسترسی به معادن و غیره از این قبیل‌اند. این راه‌ها را سازمان‌هایی که از آن‌ها بهره می‌برند می‌سازند اما باید تابع مشخصات فنی و علامت‌گذاری‌های وزارت راه باشند.

ب- شناسنامه راه

کشور ما، در هر حال، روزی دارای چنین شبکه راه‌های زمینی خواهد شد، هر چند که ما امروز به آنها نیاز داریم، و می‌توانیم با الویت دادن به اين نياز، حتی به بهای برخی طرح‌های بزرگ نمایشی یا زودرس و اعمال شیوه‌های ابتکاری، کل سیستم را در عرض یک دهه به وجود بیاوریم. بحث ما در این نوشتار پیشنهاد این شیوه نیست كه بايد جداگانه به آن پرداخته شود، بلکه ایجاد شناسنامه‌ برای آنچه داریم و آنچه به طور اجتناب‌ناپذیر خواهیم داشت است. از امروز باید یک نظم منطقی در احداث، اداره، علامت‌گذاری، شماره‌گذاری و به طور کلی شناسایی راه‌ها به وجود بیاوریم تا در آینده که به شبکه گسترش پیدا می‌کند، مانند مورد ترافیک تهران برای یافتن راه حل مشکلات دور خودمان نچرخیم.  

هر جاده در کشور باید یک نام و شماره داشته باشد که با آن شناخته شود. این شناسنامه نه تنها نوع راه و سمت اصلی و جای تقریبی آن، بلکه مسئولیت حفظ و نگهداری و حراست آن را نیز مشخص می‌کند. جاده‌های ما اکنون فاقد هرگونه شناسنامه هستند و مردم از آن‌ها با ذکر شهرهای مبدأ و مقصد نام می‌برند. بنابراین راه‌هایی به صورت حافظه‌ای و تجربی انجام می‌گیرد، نه علمی.  

روش شماره‌گذاری و شناسایی که در اینجا پیشنهاد شده از روشی که در سیستم راه‌های زمینی در آمریکا و کانادا به کار می‌رود اقتباس شده است. این سیستم یا روشی شبیه آن برای ایران نیز قابل توصیه است.

ج- شماره‌گذاری راه‌ها

1- آزادراه‌های سراسری

آزادراه‌ها، راه‌های سراسری کشوری هستند که از آغاز تا پایان با یک شماره شناخته خواهند شد. شماره فرد یا زوج آن جهت اصلی جاده را تعیین خواهد کرد، و شماره آن‌ها با نام ایران آغاز خواهد شد:

(أ‌)        آزادراه‌هایی که مسیر اصلی آن‌ها شمالی – جنوبی است: شماره 1 تا 99، (شماره‌های فرد) مثلاً آزادراه تهران – بندرعباس، ایران -1، تهران – اصفهان – شیراز – بوشهر، ایران – 3، مشهد – زاهدان – چابهار، ایران – 9، الی آخر.

(ب‌)    آزادراه‌هایی که مسیر اصلی آن‌ها خاوری – باختری است: شماره 2 تا 98 (شماره‌های زوج): آزادراه سراسری سرخس – آستارا، ایران – 2، مشهد – بازرگان، ایران – 4 و چابهار – آبادان، ایران 10، الی آخر.  

(ج‌)    آزادراه‌هایی که به صورت کمربندی دور شهرهای بزرگ احداث می‌شوند تا ترافیک گذری را بدون ورود به شهر به سمت دیگری انتقال دهند، با شماره سه رقمی شناسایی می‌شوند. معمولاً آزادراه کمربندی مجموعه‌ای از انحنای آزادراه‌هایی است که وارد به پیرامون شهر می‌شوند. بنابراین، هر قطعه از بخش‌کمربندی براساس شماره آزادراه اصلی شماره‌گذاری می‌شود:

1) کمربندی امتداد راه‌های شمالی – جنوبی: عدد 5 به اضافه شماره آزادراه.

2) کمربندی امتداد راه‌های خاوری – باخترین: عدد 6 به اضافه شماره آزادراه.

(‌أ) آزادراه‌هایی که وارد به محیط شهرهای بزرگ می‌شوند و با یک انحنا از پیرامون  آن به مسیر خود ادامه می‌دهند، انشعابی از آن‌ها ترافیک را مستقیماً به مرکز شهر منتقل می‌کند. این بخش از بزرگ‌راه تحت حفاظت پلیس شهری است و مسئولیت مرمت آن با شهرداری‌هاست. شماره این انشعاب شهری سه رقمی است.  

1) انشعاب امتداد راه‌های شمالی – جنوبی: عدد 1 به اضافه شماره آزادراه.

2) انشعاب امتداد راه‌های خاوری – باختری: عدد 2 به اضافه شماره آزادراه.  

(‌ب)   گاهی آزادراه‌ها پیش از رسیدن به محیط شهری با یک انشعاب ترافیک خود را به آزادراه دیگری منتقل می‌کنند. (پيوند دو آزادراه). این‌ها را آزادراه‌های ارتباطی می‌نامیم، در برخی شرایط کنارگذر نامیده می‌شوند.

1) آزادراه‌های ارتباطی شمالی – جنوبی: عدد 3 به اضافه شماره آزادراه مبدأ.

2) آزادراه‌های ارتباطی خاوری – باختری: عدد 4 به اضافه شماره آزادراه مبدأ.  

(‌ج) گاهی در مسیر آزادراه‌ها یک انشعاب برای دسترسی به مراکز مهم اقتصادی يا ترابری احداث می‌شود. مانند انشعاب برای ورود به فرودگاه‌های مهم، انشعاب برای ارتباط با مجتمع فولاد مبارکه و امثال آن. این انشعابات با عدد سه رقمی به شرح زیر شماره‌گذاری می‌شوند:

1) انشعاب از یک آزادراه شمالی – جنوبی: شماره آزادراه به اضافه عدد 7.

2) انشعاب از یک آزادراه خاوری – باختری: شماره آزادراه به اضافه عدد 8.  

برای توضیح بیش‌تر به نمودار 1 نگاه کنید.  

2ـ راه‌های کشوری

جاده‌های درجه یک سراسری کشور نیز مشابه آزادراه‌ها شماره‌گذاری می‌شوند. منظور از سراسری يا فرااستاني این است که تعداد زیادی شهرها را در بیش از یک استان به هم مرتبط می‌کنند و حتی المقدور باید بتوان روی آن‌ها از یک سوی کشور به سوی دیگر سفر کرد. با وجود بزرگ‌راه که جانشین این جاده‌ها خواهند شد، تعریف سراسری برای این جاده‌ها محدودتر خواهد بود. شاخه‌هایی از جاده‌های کشور که در درون مرزهاي استان‌ها از خطوط اصلی سراسری منشعب می‌شوند به شبکه راه‌های استانی خواهد پیوست.

3ـ راه‌های استانی

راههای استانی را می‌توان در محدوده مرزهای استان سراسری خواند. جاده‌ای که در مرز استان به جاده دیگری در استان  همسایه می‌پیوندد که جزء راه‌های استانی استان همسایه است، نام و شماره‌اش در آن سوی مرز تبدیل به نام و شماره شبکه راه‌های آن استان می‌شود.

راه‌های استانی با اعداد سه رقمی شماره‌گذاری می‌شوند به شرح زیر:

(‌أ) راه‌هایی که جهت اصلی آن‌ها شمالی – جنوبی است: از 101 تا 999 (اعداد فرد).

(‌ب) راه‌هایی که جهت اصلی آن‌ها خاوری – باختری است: از 102 تا 998 (اعداد زوج)

راه‌های کنار گذر، ارتباطی، انشعابی و غیره همه زیر قاعده شماره‌گذاری راه‌های کشوری شماره‌گذاری می‌شوند یا یک شماره جدید استانی می‌گیرند.

4- راه‌های روستایی

راه‌های روستایی در محدوده فرمانداری‌ها شماره‌گذاری می‌شوند. از آنجا که بسیاری از این جاده‌ها به علت اجبار به اتصال همه روستاهای بین راه تعیین جهت اصلی (شمالی – جنوبی) یا (خاوری – باختری) برای آن‌ها دشوار است. بنابراین شماره‌گذاری آن‌ها از 1 شروع می‌شود و بدون محدودیت ادامه می‌یابد.

5- راه‌های خاکی

راه‌های خاکی، شنی یا جاده‌ای باریک‌تر از استاندارد دو باندی برای رفت و آمد وسائط نقلیه، زیر پوشش تعمیر و نگهداری بخشداری‌ها خواهند بود و شماره‌گذاری آن‌ها بدون در نظر گرفتن سمت و جهت آن‌ها الفبایی خواهد بود. مثلاً جاده‌ی «آ» یا جاده «ج» یا «ن» و غیره. در صورتی که الفبا تمام شود، در سری دوم دو حرف به کار برده خواهد شد: مانند ج‌ج یا گ‌گ.  

انشعاب‌های فرعی از جاده را می‌توان با شماره تعیین کرد. مانند جاده ج 3، یعنی انشعاب شماره 3 از جاده ج، الی آخر.

د- نشانه‌گذاری راه‌ها

هر یک از انواع یاد شده راه‌ها باید تابلو شناسنامه ویژه خود را داشته باشد. این تابلوها باید هر ده کیلومتر در هر سمت راه نصب شود. شکل تابلوها برای هر نوع راه باید متفاوت باشد. مثال‌های زیر به عنوان پیشنهاد ارائه می‌شود.  

1-       تابلو آزادراه‌ها : شکل سپر (يا شكل كلي نقشه ايران) با حاشیه سرخ، زمینه، سفید و حروف سبز تيره، برای آزادراه‌های سراسری.

2-      تابلو راه‌های کشوری: شکل هشت پر كهن ایراني با حاشیه سرخ، زمینه سبز و حروف سفید برای راه‌های درجه یک کشوری.

3-      تابلو راه‌های استانی: شکل مستطیل بي حاشیه، زمینه سفید، نقشه استان به رنگ رسمی استان یا رنگ سبز، حروف سفید برای شماره جاده و حروف سبز یا سیاه برای نام استان.  

4-      تابلو راه‌های روستایی: شکل چهارگوش بي حاشیه با زمینه سفید و حروف سیاه نام فرمانداری و شماره جاده.

5-      تابلو راه‌های خاکی : شکل دایره، با حاشیه سفید و اعداد و حروف سیاه برای نام بخشداری.