روشی نوین برای خیابان بندی، شناسایی و شماره گذاری خیابانها

  پیشنهاد از: مهندس کورش زعیم

  چاپ شده در ماهنامه صنعت حمل و نقل: تير-مرداد 1370 

هسته مرکزی هر یک از شهرهای بزرگ ایران، مانند بیشینه شهرهای کهن جهان، شامل شماری محله های کهن بهم پیوسته است که بتدریج گسترش یافته و درمسیر خود شماری روستاهای پیرامون را نیزکه هر کدام بافت درونی ویژه خودرا داشته اند، بلعیده است. این محله های کهن وروستاهای شهر شده، سرچشمه دو عیب بزرگ شهرهای نوین امروزی بوده اند. یکی اینکه شبکه خیابن بندی کنونی، شدیدا متاثر از وضع و موقعیت خیابانها وکوچه های محله ها وروستا های کهن است که جا وجهت خیابانهای کنونی را تعیین کرده اند، ودیگر اینکه در شماره گذاری پلاکها بدعت شناسایی محله ای باقی مانده است.

برای مثال، در تهران، بجز دو سه خیابان اصلی مانند خیابان انقلاب که از روی برنامه درست ساخته شده، خیابانهایی که پیشتر جاده بوده اند، به ناچار به همان شکل و مسیر خود باقی مانده اند، مانند خیابان دماوند و خیابان شمیران. مانده خیابانها نیزهمان گذرگاههای محله های کهن هستند که امتداد یافته وبتدریج پهن شده اند. خیابانهای نوینی که در گسترش شهر از صفر ساخته شده اند، مانند خیابان تخت تاووس، عباس آباد و بیشتر خیابانهای اصلی شمال و باختر و خاور شهر، بر پایه پیوند به شبکه موجود خیابانی و نیز سرویس دهی به زمین های مرغوب اشخاص صاحب نفوذ و پروژه های خانه سازی و شهرک سازی طراحی واجرا شده اند. هیچکدام نتیجه برنامه ریزی منطقی وآینده نگرانه برای ایجاد یک شبکه پیوندها و ارتباطات شهری نبوده اند. به همین دلیل، نزدیک به همه این خیابانها، بدتر از خیابانهای محله های کهن، کج و معوج و مسیرهایی بریده شده و فاصله هایی حساب نشده دارند. در نتیجه، هنگامی که به شهر تهران می نگریم، یک کاسه آش رشته در دید مجسم می شود!

شماره گذاری ساختمانها وپلاکهای شهری نیز بازمانده کاشی گذاریهای محله های کهن است. درشماره گذاری کنونی، منظور این نیست که ساختمان یا ملک در سطح شهر شناسایی و نشانی اش تعیین شود، یا غریبه ای بتواند آنرا پیدا کند یا پستچی راهش را بیابد یا مدارک ثبتی و شهرداری و خدمات دیگر بر پایه آن تدوین شود، و دهها کاربرد دیگر، بلکه منظور اینست که در یک محله، یا خیابان بویژه، یک ملک از ملک دیگر متمایز شود. به همین دلیل، هر خیابان و هر محله شماره گذاری محدود دارد و هر چند صباحی شهرداری پلاکها را عوض میکند و شماره جدیدی را جایگزین می سازد. شماره گذاری ها پایه دانشی و منطقی ندارد و کاربرد آن کاملا شناخته شده نیست. برای مثال، اگردر یک خط افقی، چند خیابان موازی را قطع کنید، شماره های واقع روی آن خط افقی ازخیابان تا خیابان دهها و گاه صدها شماره متفاوت است. شماره های دوسمت خیابان بجای آنکه همتراز حرکت کنند، هرکدام مستقلا" حرکت می کنند و هیچ ارتباط و هماهنگی با هم ندارند. بنابر این، در شهرهای ایران، شماره پلاک فقط نامی مستعار برای ملک است که آن با ملک پهلویی اشتباه گرفته نشود.

یافتن نشانی خیابانها 

با سیستم کنونی خیابان بندی و شماره گذاری، یافتن یک نشانی در شهر برای یک غریبه، حتی برای اهالی همان شهر، غیرممکن است، مگر با شناخت محله و دانش حافظه ای از نشانی های  شهر که در طی سالهای دراز اقامت درآن شهر ومراجعات متعدد کسب می شود. حتی درمراجعه به نقشه شهر، بدون فهرست خیابانها و شبکه بندی مختصات نقشه، یافتن نشانی مورد نیاز وقت زیادی خواهد گرفت.

ناهماهنگی شماره پلاکها در خیابانهای همتراز، معلوم نبودن مبنای شماره گذاری و آغاز و پایان شماره های یک خیابان طولانی، ناهماهنگی شماره گذاری در دو سمت یک خیابان، معین نبودن شمال و جنوب یا خاور و باختر خیابانها، نامگذاری شمالی یا جنوبی خیابانها بدون هیچ پایه جغرافیایی یا منطقی، تغییر شماره پلاکها به سلیقه شهرداران مختلف، تغییرنام خیابانها برپایه سیاست روز، ودهها مسئله دیگر در کار خیابان بندی وکوچه های متعدد تودرتو و نحوه شماره گذاری پلاکهای شهر، نشانی یابی در شهرها را یک هنر تجربی کرده است.     

همه اینها نشانه بی نظمی است که بصورت گره های بازنشدنی سد راه بسیاری تلاشها برای پیشرفت و مانع حرکت مثبت و سریع می شود. همانگونه که یک وزارتخانه بعلت بی نظمی و پیچ و خم های اداری و موانعی که حتی خودشان نمی دانند از کجا سرچشمه می گیرد، مانع رشد سریع، مثلا"، صنعت یا کشاورزی است.

دیگران چه می کنند؟

همه شهرهای کهنسال جهان گرفتار چنین مسائلی هستند، و در کشورهای فقیر و جهان سوم شهرهایی به بی نظمی شهر تهران فراوان است. درکشورهای پیشرفته، باوجود سیستم خیابان بندی بی قواره در هسته مرکزی یا قدیمی شهر، کوشش کرده اند که گسترش شهر با برنامه ریزی بهتری انجام گیرد. بهمین دلیل، در بسیاری شهرهای قدیمی اروپا، محله های قدیمی یا هسته قدیمی شهر به دلایل تاریخی به حال خود رها شده اند، اما، خیابانهای جدید با اسلوب مناسب تر و آینده نگری بیشتر طراحی شده اند.

با این همه، شماره گذاری پلاکهای شهر، مسئله ای تقریبا" جهانگیر است. برخی کشورها، افزون بر کد پستی که شهررابرای شناسایی پستی بخش بندی میکند، بخش بندی دیگری دارند که بی شباهت به منطقه های بیست و دوگانه شهرداری تهران نیست. بنابراین، وقتی میگویند تهران-3، یعنی نشانی مورد نظر درمنطقه 3 تهران قرار دارد. این سیستم، محدوده ای را که باید درآن به جستجوی نشانی پرداخت به منطقه کوچکتری از گستره بزرگ شهر کاهش می دهد.

در انگلستان، شهر را به منظور سهولت نامه رسانی پستی، اینگونه به قطعات کوچک تقسیم می کنند: نخست، شهر را به هشت منطقه جغرافیایی شمال، جنوب، خاور، باختر، شمال خاوری، شمال باختری، جنوب خاوری و جنوب باختری بخش می کنند. سپس مرکز شهر را که در آن تراکم زیای وجود دارد، به چهار منطقه مرکز باختر، مرکز خاوری، الخ، بخش بندی میکنند. آنگاه، همه این مناطق را به تکه های کوچکتری تقسیم وشماره گذاری می کنند. برای مثال، نشانی NW3 ، یعنی ناحیه 3 درمنطقه شمال باختری. همین ناحیه های کوچک هم باز به قطعات کوچکتری تقسیم با عدد وحروف الفبا شناسایی می شود. در نتیجه یک کد پستی 6 رقمی (شامل اعداد و حروف معنی دار) بوجود میآید که بوسیله آن هر نشانی را می توان نسبتا" آسان شناسایی کرد، بشرط اینکه کد پستی 6 رقمی در دست باشد.  

در شهرهای امریکا، سیستم محور مختصات عمودی و افقی، یعنی شمالی- جنوبی و خاوری- باختری حاکم است. در آنجا، هنگام طراحی شهرسازی، پیش ازساختن خیابانها، هریک مایل مسافت به هشت بلوک خیابانی بخش کرده اند ودرراس هر بلوک یک خیابان کشیده اند. معمولا درهرنیم مایل هم یک خیابان اصلی سراسری ساخته اند. مبدا محورهای مختصات، مرکز جغرافیایی شهر است. در آنجا، شماره گذاری پلاکها در هر چهار سمت جغرافیایی از صفر آغاز می شود. هر بلوک خیابانی حاوی یکصد شماره است که فرد و زوج آن در دو سمت خیابان مجزا می شوند. بنابراین، اگر شماره پلاکی 1325 شمالی باشد، می شود فهمید که نشانی مذکور بین بلوکهای خیابانی 13 و 14 از مرکز شهر قرار دارد، و چون هر خیابان، افزون بر نام حروفی، شناسنامه جغرافیایی نیز دارد، مانند خیابان فلان (1200 باختر)، یعنی این خیابان به فاصله 12 بلوک خیابانی در باختر مرکز شهر قرار دارد. در نتیجه، نشانی های خیابانی را می توان به آسانی پیدا کرد.

سیستم پیشنهادی برای ایران

سوای بحث شهرسازی شهر تهران از دیدگاه معماری شهری و زیباسازی، از دید نظم مهندسی و ماشینی، که خواه ناخواه بر زندگی آینده ما بیش از پیش تاثیر خواهد گذاشت، شهر باید بر پایه محورهای مختصات افقی (خاوری- باختری) و عمودی (شمالی- جنوبی) خیابان بندی و شماره گذاری شود.  

یک خیابان سراسری خاوری- باختری درمرکز شهر بعنوان محورصفر افقی و یک خیابان سراسری شمالی- جنوبی بعنوان محور صفر عمودی تعیین می شوند (نمودار 1). درهر کیلومتر (1000 متر) فاصله از محور های عمودی و افقی، خیابانهای اصلی سراسری فرض می شوند (یا در مورد شهرکهای نو، اینگونه احداث می شوند) که به ترتیب شمال و جنوب و خاور به باختر شهر را پیوند می دهند (نمودار 2).

فاصله یکهزار متری میان خیابانهای اصلی به پنج فاصله دویست متری بخش می شود و در هر دویست متر یک خیابان فرعی فرض (یا احداث) می شود (نمودار 3). خیابانهای فرعی اگر سراسری نباشند، و در مسیر خود به موانعی مانند تاسیسات شهری، تپه، رودخانه، مسیل، پارک و غیره بر خورد کنند، دشواری چندانی بوجود نمی آورد. اما، خیابانهای اصلی بهتر است سراسری باشند وممتد باشند. هر خیابان در سراسر درازای خود یک هویت خواهد داشت و نام آن در طول مسیر تغییر نخواهد کرد.

با این ترتیب، هر نشانی که در شمال محور صفر مرکز شهر قرار گیرد، شمالی خواهد بود، و هر خیابان که ازمرکز بسوی شمال برود، خیابان شمالی وبخشی از آن که در جنوب محور صفر قرار میگیرد خیابان جنوبی خوانده خواهد شد.

از هر محور مرکزی، پنجمین خیابان یک خیابان اصلی می باشد. بنابراین، خیابانهای اصلی، افزون بر نام حروفی خود، یک نام "ژنریک" خواهند داشت که با عدد شناسایی خواهد شد، مانند خیابان پنجم شمالی، دهم جنوبی، بیستم باختری یا پانزدهم خاوری. خیابانهای فرعی هم شماره هایی میان این شماره ها خواهد داشت، مانند خیابان نهم جنوبی یا هیجدهم باختری (نمودار 4). نام های شماره ای خیابانها، فاصله آنها را از محور مرکزی دقیقا مشخص می کند: خیابان پنجم یک کیلومتر، خیابان چهلم هشت کیلومتر یا خیابان بیست و پنجم که پنج کیلومتر از مرکز شهر فاصله دارند (نمودار 2).

در این سامانه، ساختمانها واملاک شهر بر پایه جایگاه آنها روی محورهای مختصات شماره گذاری می شوند. در یک خیابان اصلی عمودی میان خیابانهای فرعی سوم وچهارم افقی، شماره پلاکها از 601 تا 799، شماره های فرد در سمت خاور خیابان و شماره های زوج در سمت باختر خیابان، خواهند بود. بنابراین، یک نشانی 355 شمالی خیابان پنجم باختری، به ما خواهد گفت که این ساختمان مورد نظر 355 متر در شمال و 1000 متر در باختر مرکز شهر ( یا نقطه صفر مختصات) قرار دارد.

انطباق با وضع موجود تهران:

شناسایی نشانی ها

همه نشانی ها یا پلاکهای شهر بر پایه مختصات آنها تعیین می شوند. پلاک یک ساختمان یا ملک، مختصات بر خیابانی است که در ورودی اصلی ملک درآن قرار گیرد. درخیابانهای شمالی پلاکها شمالی، در خیابانهای جنوبی، پلاکها جنوبی خواهند بود.  به همین ترتیب درخیابانهای خاوری پلاکها خاوری ودرخیابانهای باختری پلاکها باختری. در خیابانهای عمودی (شمالی- جنوبی) شماره های فرد در سمت خاوری خیابان و شماره های زوج در سمت باختری خیابان خواهند بود. برای مثال، شماره پلاکهای خیابان میرزای شیرازی بین خیابان کریمخان زند (1500 ش) و خیابان تخت طاووس (2400 ش) از 1501 تا 2399 خواهند بود. در سمت خاوری خیابان شماره های فرد از 1501 تا 2399، و در سمت باختری شماره های زوج از 1502 تا 2398 ثبت خواهند شد.

حال اگر ساختمانی با بر بیست متری در سمت خاوری خیابان میرزای شیرازی قرار داشته باشد، و نقطه جنوبی ملک با خیابان کریمخان زند 215 متر و انتهای شمالی آن 235 متر فاصله داشته باشد، نشانی این ساختمان (یا ملک) در دفترهای ثبت اسناد، 1735-1315 ش خیابان میرزای شیرازی ثبت می شود. شماره پلاک شهری ساختمان می تواند، به دلخواه شهرداری هنگام دادن پروانه ساختمان یا مالک، هر عددی بین 1715 و 1735 باشد. فرض کنیم که پلاک آن می شود شماره 1725ش خیابان میرزای شیرازی، یعنی که ملک در فاصله 1725 متری شمال محور صفر عمودی قرار دارد. به ساختمانی در خیابان شیراز (ونک) پلاک 6520 ش داده می شود. شناسنامه خیابان شیراز 1100ب است. بنابراین، ساختمان نسبت به میدان فردوسی که مرکز شهر فرض شده، درنقطه ای واقع در6520 متری شمال و 1100 متری باختر قرار گرفته است.

با این کاربرد این سامانه، نشانی های پستی، نشانی های خیابانی و نشانی های ثبتی در سراسر کشور یک معنا را خواهند داشت، و جای دقیق هر ملک یا ساختمان شهری را می توان تعیین کرد. البته در ثبت اسناد، نشانی خیابانی جای بخش بندی ثبتی سراسری کشور را که برپایه بخش بندی جغرافیایی سطح کره زمین است نمی گیرد، بلکه از آن به عنوان یک نشانی ثابت خیابانی و تغییر ناپذیر در محدوده شهرها و حتی روستاها استفاده خواهد شد. نشانی های پستی بر خلاف شیوه متداول در ایران، بسیار کوتاه و پرمعنا خواهند بود. برای مثال، یک نشانی را با دو روش مذکور در زیر آورده ایم:

روش کنونی:  آقای پرویز سازگار، خیابان عباس آباد، خیابان میترای شمالی، انتهای خیابان دست راست، خیابان هویزه، نبش کوچه مرغاب، پلاک 11.

روش نوین: آقای پرویز سازگار، 1831خ خیابان هویزه.

از شناسنامه خیابان هویزه (3470ش) جای خیابان هویزه را در می یابیم و از شماره 1831خ می دانیم که ساختمان 1831 متر غرب محور فردوسی قرار دارد. خیابان هویزه هم که 3470 متر شمال محور خیابان انقلاب است.

شبکه شهرک ها

در تهران، مانند هر شهر بزرگ دیگر، شماری شهرکهای ماهواره ای هستند که، هر چند دراثر گسترش شهر به درون آن بلعیده شده اند، هویت جداگانه دارند. در تهران می توان شهرکهایی مانند شمیران، تهران پارس، نارمک، تهران نو، شهرک غرب، تهران ویلا، یافت آباد و غیره را نام برد. هنگام پیاده کردن این سیستم، می توان دراین شهرکها بطور مستقل عمل کرد. برای مثال، درتهران پارس می توان خیابان فرجام را محور افقی قرارداد وخیابان تکاوران را محور عمودی، یا در نارمک خیابانهای آیت وآغاز را، یا میشود هردو را ترکیب کرد. در شمیران، خیابان تجریش و خیابان دربند می توانند محور شوند.

روش اجرا  

اگر این سیستم در کشور قانون شود، شهرک های جدید بر پایه اصول آن طراحی و احداث خواهند شد. در حالیکه شهرهای بزرگ نحوه پیاده کردن این سیستم را بررسی و اجرا می کنند، شهرهای کوچک و در حال رشد می توانند آنرا دستکم برای گسترش خود سریعا اجرا نمایند. شهرهایی که در حال گسترش سریع هستند، با پیاده کردن این طرح نظم آینده شهر را تضمین کرده اند.