مصاحبه ماهنامه ایرانمهر با کورش زعیم

پرسشگر: عيسي خان حاتمي

27 بهمن 1385

    مسئله سد سيوند

ایرانمهر: آقای مهندس زعیم، سدسازی روی رودخانه سیوند در گذشته هم سابقه داشته، چطور است که سد کنونی اینهمه دشواری  ایجاد کرده است؟  

زعیم: سدسازی روی رودخانه سیوند پیشینه تاریخی دارد. رودخانه سیوند از کوههای شمال دهو و پاسارگاد و قصر یعقوب سرچشمه می گیرد و 200 کیلومتر تا رودخانه کر در جنوب مرودشت ادامه دارد. منابع آب رودخانه سیوند چشمه سارها و زه آبها هستند که پس از ریزش به رودخانه بیشتر در کف رودخانه فرو می روند. آبرفتی کف رودخانه آنقدر زیاد است که گاهی رودخانه بعلت فرورفت آب برای چند کیلومتر خشک می شود و دوباره در پایین دست زاینده می شود. نیاکان ما آگاهی کامل از امکانات این رودخانه داشته اند و شمار زیادی آب بند و پل روی آن احداث کرده بودند که آثار آنها هنوز مانده است. نوع طراحی آب بندهایی که از زمان هخامنشیان روی این رودخانه ساخته شده بوده نمایانگر دانش زمین شناسی، مهندسی هیدرولیک و مهندسی ساختمان ما ایرانیان در آن زمان بوده است. بیشتر بندها با دانش اینکه بستر رودخانه آب را نگه نمی دارد، و اینکه بلندای زیاد آب می تواند به کشتزارها و آبادی های پیرامون آسیب برساند، کوتاه و فقط برای تقسیم آب یا حق آبه ها در بهار و تابستان طراحی شده بوده اند، که نشان می دهد دانش و شعور نیاکان ما چقدر بیشتر از ما بوده است. هنوز این حق آبه ها وجود دارند و جزوی از سند مالکیت زمینهای این منطقه هستند و تصور نمی رود که دولت بتواند بیش از تامین حق آبه های ساکنان و کشاورزان، آبی برای مصرفهای دیگر داشته باشد. قول دولت که با این سد خواهد توانست آب فراوان به کشاورزان دشتهای پایین دست، مانند ارسنجان، برساند قابل انجام نیست. بند مادآباد رودخانه سیوند که از زمان هخامنشیان هنوز پابرجاست، نماد دانش و تکنولوژی و خِرَد ایرانی است. در برابر آن، سد کنونی سیوند را که یکی از شاهکارهای خِِرَد جمهوری اسلامی است داریم که روی بستری از سنگ آهک دولومیت و سنگهای آهکی دیگر که محلول در آب هستند ساخته شده است تا آبی را که وجود ندارد صدها کیومتر انتقال دهد.  

ایرانمهر: تصمیم گیری برای گزینش محل کنونی احداث سد سیوند چگونه انجام گرفته واز چه زمانی این کار برنامه ریزی شده است؟  

زعیم: ما تلاش زیادی برای پیگیری مراحل مختلف مطالعات و طراحی ها کردیم و یکی از ازهمکاران ما، مهندس محمد اسدی که از کارشناسان خبره زمین شناسی و مهندسی سازه های آبی است، در جستجوی مطالعات زمین شناسی و مکانیابی سد هم در تهران و هم در شیراز به بن بست های اداری برخورد کرد. ولی آنچه بدست آمده حاکی از آن است که بررسیهای مهندسی و توجیهی سد سیوند نخست در سال 1370 توسط مهندسان مشاورامریکایی جاستین کورتنی انجام گرفت که گزارش آن ظاهرا" گم شده و در دسترس نیست. در سال 1372 طراحی سد به یک شرکت ایرانی سپرده شد که اثری از این طرح هم وجود ندارد. سپس طراحی سدرا به شرکت دیگری که وابسته به نظام است سپردند. سد  به  بلندای 57 متر روی نقطه ای از کف رودخانه با بلندای حدود 1797 از سطح دریا طراحی و ساخته شده است. سال گذشته مجری ادعا می کرد که 77 درصد سد پایان یافته و تا سه ماه بعد آماده آبگیری خواهد بود. من در همان زمان گفتم که اتمام 23 درصد باقیمانده در طی سه ماه، هنگامی که برای ساخت 77% دوازده سال وقت صرف کرده اند و هنوز خیلی مانده تا به بلندای  مورد ادعا برسد،  بسیار پرسش انگیز است. امسال باز ادعا می کنند که سد پایان یافته و آماده آبگیری است ومن باز می گویم که خیلی مانده تا ساختمان سد به اتمام برسد. در هر حال، به نظر می رسد که مجریان حتا آگاهی کافی از میزان آبگیری، توان آبدهی رودخانه و گستره دریاچه پشت آن ندارند. گنجایش ذخیره طراحی شده پشت سد 255 میلیون متر مکعب برآورد شده که بسیار فراتر از  توان آبدهی رودخانه سیونداست. جریان آب رودخانه می تواند در بهترین شرایط گنجایش مفید 180 میلیون متر مکعب را تامین کند که بلندای سد را 40 متر، یعنی 17 متر کوتاه از آنچه ساخته شده، تعیین می کند. البته این در صورتی است که سد بتواند این میزان آب را نگه دارد.  

ایرانمهر: ادعای شما بر پایه چه اطلاعات و محاسباتی است؟  

زعیم: اگر سد بطور کامل آبگیری شود، که امکان آن وجود ندارد، بلندای آب 1854 متر از سطح دریا خواهد بود. این بلندای آب تمامی تنگ چشمه (بلاغی) را که بلندای آن بسیار کمتراست، تمام روستاهای در مسیر را که بلندای آنها حدود 1830 تا 1843 متر است وهمه دشت پاسارگاد را که بلندای آن ازسطح دریا بین 1820 تا 1850 متر است، خواهد پوشاند. آرامگاه کورش، تخت کوهک، مادر سلیمان، مبارک آباد، ابوالوردی و گستره باستانی کردشول حدود 7 تا 15 متر به زیر آب خواهند رفت.

اگر سد فقط تا بلندای 40 متر آبگیری شود که بیشینه توان رودخانه سیوند است، یعنی 17 متر پایین تر از بلندای سد ساخته شده، بیشتر دشت پاسارگاد زیر آب خواهد رفت. حد فاصل دریاچه سد و دشت پاسارگاد دره ای میان کوه تخت طویله و کوه کلات است که رودخانه سیوند درآن جریان دارد. در زمان هخامنشیان آب سیوند کشتزارهای منطقه و تاکستان های پیرامون را که مواد اولیه کارگاههای شرابسازی و خوراک ارتش بزرگ امپراتوری ایران را فراهم می کردند، آبیاری می کرد.

ما برای بازبینی بلنداهای اعلام شده مجریان سد کارهای زیر را انجام دادیم. آقای مهندس اسدی نقشه های زمین شناسی وزارات نیرو را با نقشه های وزارت نفت وسازمان زمین شناسی بررسی کرد ومغایرتهای زیادی حتا دربلنداهای ذکر شده درنقشه های رسمی کشوریافت. آقای دکترورجاوند نقشه های زمین شناسی میراث فرهنگی را بررسی کردند که ظاهرا دارای غلط های زیادی در ثبت بلنداهاست. من خودم نقشه ماهواره ای منطقه را پیاده کردم و همراه با مهندس اسدی بلنداهای تنگ چشمه (بلاغی) و بستر رودخانه را با نقشه های وزارت نیرو مقایسه کردیم. 

 شما هم می توانید با یک نگاه ساده به نقشه های زمین شناسی سازمان زمین شناسی یا شرکت ملی نفت، به این اعداد دست یابید. آنها که دسترسی به اینترنت دارند، میتوانند مانند من نقشه های ماهواره ای منطقه را بررسی کنند و ببینند که در ارتفاع سد که 1854 متر است، چه گستره ای از دشت پاسارگاد به زیر آب می رود.  

ایرانمهر: مجریان طرح اعلام کرده اند که بزودی سد را آبگیری خواهند کرد. آیا شما می گویید که این کار امکان پذیر نیست؟  

زعیم: پشت هر سد، بخشی از ژرفای دریاچه، آب مرده بشمار می آید، یعنی مقدار آبی که امکان بهره برداری از آن وجود ندارد. حجم آب مرده سد سیوند حدود 70 تا 80 میلیون متر مکعب است که برای پرکردن آن باید سد را تا بلندای 15 متر آبگیری کرد. با محاسبات ما، مجریان نخواهند توانست بیش از 10 تا 15 متر را آبگیری کنند، زیرا آبرفت زیر سد و دیواره های دریاچه پشت سد آنقدر زیاد است که آب تا بیش از آن بلندا بجای نمی ماند.

بر پایه گزارشهای زمین شناسی، دیواره های سد در هر دو سوی سد و دیواره های دریاچه پشت سد از جنس سنگ آهک کاستی است که در تماس با آب حل می شود، بنابراین، این دیواره ها بسیار آبرو هستند. اگر بخواهند سد را آب بند کنند، باید حدود یک میلیون متر مربع سطح دیواره ها را در دو سوی سد و در درازای دریاچه آب بند کنند که هزینه آن سرسام آور و بسیار بیشتر از هزینه ساخت خود سد خواهد بود. اگر تا فقط تا بلندای 15 متر آبگیری کنند، این همان بخش ذخیره آب مرده خواهد بود که قابل بهره برداری نیست.  نیاکان ما در زمان هخامنشیان از ساختار زمین شناسی این منطقه بخوبی آگاه بوده اند و بهمین دلیل فقط به ساختن بند های کوتاه برای تقسیم آب میان روستاها و کشاورزان بسنده کرده بودند.  

ایرانمهر: ارزیابی شما از پروژه سد سیوند و اینکه افزون بر مسائل فنی، آثار باستانی را هم نابود خواهد کرد چیست؟  

زعیم: مسئله سد سیوند سه بعد دارد: مهندسی، اقتصادی و فرهنگی. شما از یک دولت انتظار دارید که در برنامه ریزی، طراحی و ساخت یک سد بزرگ و پر هزینه که یک پروژه مهم ملی بشمار می رود، همه این ابعاد را بررسی کرده باشد، ولی در مورد این پروژه حتا یکی ازاین ابعاد را هم درست انجام نداده اند!

گستره آبگیری سد سیوند شامل تنگ چشمه ( تنگ بلاغی) هم می شود. از آنجا که آب رودخانه سیوند از چشمه سارها تامین می شود و در امتداد مسیر آن هم چشمه های زیادی در دل کوه وجود داشته، آن تنگ را «تنگ چشمه» می خوانده اند که پس از یورش مغولان و ترکان به ایران به «بلاغی» ترجمه شده است. گستره تنگ چشمه و دشت پاسارگاد یکی از شناخته شده ترین و کهن ترین کانونهای فرهنگ ایران باستان و تمدن بشری در کشور ماست که آثاری ازهفت هزارسال پیش تا یورش تازیان درآن نهفته است. از آپادانا که روی صخره  ساخته شده بگذریم، در صورت آب اندازی سد سیوند، گستره تنگ چشمه (بلاغی)، پاسارگاد، آرامگاه کورش، تخت سلیمان، تخت گوهر، نقش رستم، شهر استخر، نقش رجب، تخت تاووس، و شماری کارگاههای نظامی و صنعتی دوران هخامنشی (مانند نعل سازی، شمشیرسازی، شراب سازی، کوزه گری و غیره)، قصر یعقوب و دهکده های هخامنشی، با خطر نابودی تدریجی بعلت افزایش رطوبت هوا، بالا آمدن سفره آب زیر زمینی، و یا رفتن زیر آب، روبرو هستند. بی توجهی به این ثروت عظیم میراث تاریخی و فرهنگی در هنگام برنامه ریزی و طراحی سد را نمی توان فقط به ناآگاهی ارتباط داد. افزون بر آن، تنگ چشمه منطقه رفت و آمد ارتش هخامنشی بوده  و جاده ای برای جابجایی سپاهیان در آنجا احداث شده که جزو افتخارات ایران و یک میراث جهانی بشمار می رود. اگر با دقت به دیواره های مسیر رودخانه در تنگ چشمه نگاه کنید، آثار تیشه سنگکاران را می بینید که احتمالا برای ایجاد آبروها و راهروها سنگهای کوه را تراشیده بودند.

تاریخ این منطقه به هزاران سال پیش از دوران هخامنشی میرسد و آثار کارگاههای دوران های نوسنگی، آهن و سفالگری در آنجا نمایان است که نشانه های یکی از کهن ترین کانونهای تمدن بشری است. اثبات وجود این آثار، افزون بر حضور کاوشگران ایرانی و خارجی در گذشته، جای پای قاچاقچیان آثار باستانی است که در سراسر منطقه دیده می شود. حال چگونه و چرا قصد دفن این عظمت تاریخی را داشته اند، جمهوری اسلامی باید به ملت پاسخ بدهد.

ایرانمهر: آیا شما باهمه معترضان هم صدا هستید که سد سیوند نباید آبگیری شود، و حالا که این سد ساخته شده، چاره چیست؟

زعیم: به باور ما، این سد را نخواهند توانست آبگیری کنند، اگر هم آبگیری آن را آغاز کنند، فقط برای چند متر و جنبه نمایشی خواهد داشت.  با توجه به اینکه نه تنها بی توجهی به اطلاعات زمین شناسی شده و مکان یابی سد  ناکارشناسانه و خطای مهندسی بوده، آسیبهای جبران نشدنی به میراث فرهنگی جهانی را نمی توان خطای سهوی تلقی کرد. در طی این دوازده سال که سد در حال ساخت بوده، سازمان حفاظت میراث فرهنگی کجا بوده و یا اینکه از اینهمه کنده کاری قاچاقچیان آثار باستانی چگونه آگاهی نداشته اند؟

از دید اقتصادی، سدی که باید سه ساله ساخته می شده، بیش از دوازده  سال طول کشیده و بودجه سه میلیارد تومانی آن اکنون به بیش از شصت میلیارد، و آنگونه که اخیرا اعلام شده به هشتاد و پنج میلیارد، رسیده است. باهزینه ساخت این سد میشد چند سد مشابه دیگرراهم ساخت. بنابراین، یک سد غیر ضروری را با یک طرح و سازه غلط در یک محل نامناسب زمین شناسی و در یک محل ممنوعه میراث فرهنگی جهانی، در طی دوازده سال یا چهار برابر زمان واقعی به سی برابر هزینه واقعی می سازند، و هیچ کس خبر نداشته؟

در هر حال، اکنون تنها را چاره، کاربرد این سازه برای سیل بند و پیروی از همان شیوه تقسیم آب زمان هخامنشیان است.

این فاجعه سد سازی تنها ویژه  سد سیوند نیست. داستانهای سدهایی مانند لار، مدنی تبریز، پانزده خرداد قم، ساوه، پیشین بلوچستان، و سدهای سه و چهار کارون، سد ملاصدرای فارس که تپه هفت هزار ساله مهر را نابود میکند، سد شهدا که شهر باستانی ارجان را نابود میکند  و شماری فجایع فرهنگی و اقتصادی دیگر که هنوز بازگو نشده اند.

-0-